شناسنامۀ انجمن ادبی هرات
در روز دوشنبه ۲۳ قوس ۱۳۰۹ ش نویسنده‌گان و شعرای هرات به ویژه مرحوم عبدالکریم احراری، به منظور گردآوری استادان و نوآموزان دانش و ادب و احیای مفاخر فرهنگی خویش در هرات انجمن ادبی را ایجاد نمودند. و برای رسمیت بخشیدن به این اقدام، اساس‌نامۀ «انجمن ادبی هرات» را طی پیشنهادی به وزارت معارف در مرکز، گسیل کردند.
اما پس از مدتی انتظار و تأخیر، جواب منفی مقامات مرکز – ضمن استفسار از هدف تأسیس انجمن ادبی – را دریافت نمودند و باز پس از مدتی دیگر در حالی که اجازۀ تأسیس انجمن ادبی به هرات داده نشده بود از ایجاد انجمن ادبی کابل اطلاع یافتند. این مطلب از سر مقالۀ شمارۀ بیست و هفتم سه شنبه ۱۵ سرطان ۱۳۱۰ اتفاق اسلام به دست می‌آید، که تحت عنوان (کابل هم دارای انجمن ادبی شد) به نشر رسیده است. اینک سطوری از آن سر مقاله را بر می‌گزینم.
«انجمن ادبی کابل هم به توجهات عرفان‌دوستی‌های اعلیحضرت غازی تأسیس یافت. هراتی ها باید شکر گزار باشند که اولین انجمن ادبی که در افغانستان تأسیس یافته انجمن ادبی هرات بود… پایه ادبیات و مؤلفات اهل هرات به همگان پوشیده نیست. مجلدهای آثار هرات خدمت بزرگی به ابراز اهل علم و ادب این ولایت نموده؛ نمونۀ ادبیات هرات را هر کسی می‌تواند بفهمد و طبع سلیم و استعداد طبیعی اهالی اینجا خوب‌تر به هر کجا آشکار می‌گردد… اما تفاوت این‌جاست که در مرکز، یگانه مربی علم و ادب شخص با کفایت اعلیحضرت جوان-بخت غازی واقع گشته‌اند و هرات که می‌خواهد قدم به این سلسله بگذارد به خلاف انتظار، وزارت معارف سنگ به جلو پای‌مان می‌گذارند؛ مثلاً موضوع انجمن ادبی هرات که به وزارت جلیلۀ معارف اشعار شده بود آقای وزیر نوشته‌اند که مقصود این انجمن را ندانسته‌ایم و حال این که از کلمه انجمن ادبی مقصود خود پر ظاهر است؛ به خصوص این که در پیشنهاد انجمن تمام مقاصد هم شرح شده بود. برادران کابلی ما هم بدیهی است از صمیم قلب خرسند می‌شوند که برادران هراتی شان ارباب علم و ادب و مالک سلیقه‌های شیرین ادبی باشند؛ مثل این که ما هم حالا خورسندیم که کابل هم دارای انجمن ادبی و مزایای طبیعی می‌گردد؛ لهذا بهتر است ادبای کابل از راه مسابقۀ ادبی با صاحبان ذوق ادبی این ولا پیش آیند… امیدواریم مسابقۀ ادبی هرات – کابل- مشهد- تهران- تاجیکستان یک سلسله بندی بوجود آورده و مجلات ادبی با این وسیله مؤثرات خود را در جامعۀ اسلامی ببخشد.
ادبای هرات خیلی شوقمندند که همان مراحم شفقت‌های خصوصی ذات شاهانه که به نسبت انجمن ادبی کابل و تشکیل حقیقی آن صورت پذیر شده شخصاً حضور مبارک در معاونت‌های مادی به انجمن ادبی هرات هم عطف توجه فرموده مظهر طبع ادبی و سلیقه‌های شعری ساکنین این حدود شوند و سلسلۀ ادبیات را روز بروز محکم و ثابت فرمایند و در این زمینه طبیعی‌است اتحاد معنوی اهل علم و ادب در تمام جامعۀ افغانی ثابت می‌گردد و این خود یادگار مهمی است که در دورۀ زمامداری اعلیحضرت شهریار عرفان‌دوست انجمن‌های ادبی، خدمات عرفانی خود را به یادگار مساعی ذات شاهانه غازی باقی می‌گذارند.»
هم‌چنان از سرمقالۀ بالا پیداست که هر چند اجازۀ تأسیس انجمن ادبی هرات تا زمان بعد از تشکیل انجمن ادبی کابل داده نشد ولی چون جلسات مؤسس انجمن ادبی هرات قبلاً تدویر یافته بود بنابرآن انجمن ادبی هرات نخستین انجمن ادبی در افغانستان بشمار می‌آید.
به هر حال وقتی انجمن ادبی هرات به صورت رسمی از بودجه وزارت معارف وقت، گشایش یافت به انتشار مجله‌یی ماهانه همت گماشت؛ چنان‌که در ۱۵ حوت ۱۳۱۰ نخستین شمارۀ مجلۀ ادبی هرات در چهل صفحه با قطع ۲۱\۱۷cm و تیراژ چهارصد نسخه در مطبعۀ دانش واقع در چهار باغ هرات طبع و توزیع گردید. برگ‌های مجله در سال دوم نشراتی به شصت صفحه و در سال‌های بعدی به یکصد و بیست صفحه می‌رسید.
انجمن ادبی هرات به گشایش کتابخانه‌یی نیز مبادرت ورزید که دارای دوهزار جلد کتاب ارزشمند بود. به شهادت کلکسیون‌های مجلۀ ادبی هرات، انجمن ادبی هرات برای فعالیت‌های ارزنده فرهنگی کانونی گرم و پر تلاش بوده است. در این انجمن کنفرانس‌های تنویری پر ارجی دایر می‌گردید؛ مشاعره‌های پر شوری براه انداخته می‌شد؛ به بحث‌های انتقادی رهیابی در زمینه‌های شعر و ادبیات پرداخته می‌شد؛ اشعار شاعران شامل در انجمن نظر به معیارهای وقت مورد ارزیابی قرار می‌گرفت و بدینسان زمینه‌های شناخت و رشد استعداد و آموزش نو آموزان و راهیان فرهنگ و ادب دیرینسال دری فراهم می‌آمد.
در سال ۱۳۲۰ خورشیدی با بروز مشکلات اقتصادی، طبع مجلۀ مذکور در مطبعۀ هرات مجانی گردید؛ اما پول فروش آن مثل گذشته به خود انجمن تعلق داشت. در آن زمان که دوران بحرانی جنگ دوم جهانی بود قیمت کاغذ و سایر وسایل طباعتی نیز بلند رفت؛ بدین سبب صفحات مجله ادبی گاهی به ۳۰ صفحه و گاهی به بیست صفحه رسید و قطع آن هم کوچک‌تر گردید.
سر انجام در اخیر سال ۱۳۲۲ خورشیدی، انجمن ادبی هرات به اثر ضعف بنیه مالی از تلاش باز ماند و مجلۀ ادبی هرات در جریان سال ۲۲ بدون بودجه به مصرف مدیریت روزنامۀ اتفاق اسلام با دشواری به طبع رسید و بعد با رکود کامل مواجه شد. بدین‌گونه انجمن ادبی هرات مدت دوازده سال از ۱۳۱۰ تا ۱۳۲۲ ش کانون گرم دوست‌داران فرهنگ و ادبیات هرات بود و با انتشار ۱۴۴ شماره مجله ادبی هرات خدمات پر ارجی نمود.رؤسا، مدیران و معاونان انجمن و مجلۀ ادبی هرات این‌ها بودند:
- مرحوم قاضی ملا محمد صدیق رییس افتخاری انجمن (۱۳۱۰- ۱۳۱۴)
- مرحوم فخرالدین سلجوقی، مدیر (۱۳۱۰- دلو ۱۳۱۱)
- مرحوم میر عبدالعلی شایق هروی، مدیر (دلو ۱۳۱۱- جدی ۱۳۱۶) سپس رییس انجمن (جدی ۱۳۱۶- حوت ۱۳۲۱)
- مرحوم محمد ابراهیم رجایی، معاون (قوس ۱۳۱۳- جدی ۱۳۱۶) و بعد مدیر (جدی ۱۳۱۶- عقرب ۱۳۱۸)
- مرحوم عبدالعزیز حیرت، رییس انجمن (سرطان ۱۳۱۵- جوزا ۱۳۱۶)
- مرحوم میر عبدالرؤف ضعیف، معاون انجمن ( جدی ۱۳۱۶- ثور ۱۳۱۷)
- مرحوم استاد فکری سلجوقی، معاون (ثور ۱۳۱۷- ۱۳۲۰)
- مرحوم عبدالرزاق فراهی، مدیر (عقرب ۱۳۱۸- ۱۳۱۹)
- مرحوم گل احمد نور، معاون (۱۳۲۰- اخیر سال ۱۳۲۱)
- مرحوم محمد هاشم پردیس میوندوال، سرپرست مجله در سال ۱۳۲۲
مرحوم منشی عبدالکریم احراری، مرحوم میر غلام حیدر میر کازرگاه، مرحوم ذبیح الله رسا، مرحوم عبدالواحد بهره، مرحوم محمد کریم صدیقی، مرحوم عبدالله احرار، مرحوم میر جلال الدین طبیب، مرحوم صفر علی امینی، مرحوم شیر علی قانون، مرحوم دوست محمد عسکر، مرحوم عبدالکریم غلجایی، مرحوم ذبیح الله بسمل, مرحوم سعدالدین فیضی، مرحوم محمد حسن شیرین سخن، مرحوم غلام رسول نیک‌زاد، مرحوم ملا نورالدین مفلس، مرحوم محمد ابراهیم سپاهی، مرحوم میر عطا محمد حسینی، مرحوم عبدالرؤف طالع و عده‌یی دیگر که رحمت خداوند بر همه شان باد.
کلوپ ادبی هرات
از آغاز سال ۱۳۲۳ تا اخیر سرطان ۱۳۲۷ ش مشعل انجمن ادبی هرات خاموش بود تا در اسد ۱۳۲۷ انجمن ادبی هرات به نام « کلوپ ادبی هرات» و مجلۀ ادبی هرات به نام مجلۀ هرات به کوشش محمد ابراهیم رجایی احیا گردید.
سرمایۀ ابتدایی کلوپ ادبی هرات مبلغ یک‌صدهزار افغانی بود که توسط مرحوم عبدالمجید زابلی سابق رییس بانک ملی وقت پرداخته شده بود و مدیریت کلوپ ادبی و مجلۀ هرات را مرحوم محمد ابراهیم رجایی به صورت افتخاری پذیرفته بود.
این بار کلوپ ادبی هرات با سر و سامانی بیش‌تر و تجاربی غنی‌تر عرض اندام نمود و بر ساحۀ پارک بهزاد در کنار آبدات تاریخی در عمارتی جدید مأوا گزید و از همان بدو تأسیس، نخستین شماره «هرات» مجلۀ ماهانه را با قطع ۲۱\۱۸ cm در پنجاه صفحه با تیراژ ۴۰۰ نسخه در مطبعۀ اتفاق اسلام هرات به نشر رساند.
کلوپ ادبی هرات افزون بر کتاب-خانه‌یی غنی، تالاری نسبتاً وسیع نیز برای گردهم‌آیی و تدویر مجالس علمی و ادبی و تشکیل محافل شعری داشت و به گشایش کورس‌های آموزش زبان‌های عربی، انگلیسی، روسی و پیش‌برد هنرهای خطاطی و نقاشی همت گمارد و به تنظیم تیم‌های ورزشی نیز مبادرت ورزید و تذکرۀ « شعرای معاصر هرات» اثر محمد علم غواص را در سال ۱۳۳۱ نیز به چاپ رساند.
متأسفانه کلوپ ادبی هرات نیز بسان انجمن ادبی هرات از دشواری‌های مالی و طباعتی دور نبود، چنان‌که مجله هرات از سال ۱۳۳۹ تا ثور ۱۳۴۰ تقریباً مدت یک‌سال از نشر باز ماند ولی با وصف آن همه مشکلات، فرهنگیان هرات توانسته‌اند سال‌های سال چراغ آن کانون معنوی را روشن نگهدارند.
کلوپ ادبی هرات در قوس ۱۳۴۱ خورشیدی به مناسبت نه‌صدمین سال وفات پیر هرات حضرت خواجه عبدالله انصاری، کلوپ انصاری نامیده شد. کلوپ انصاری تا سال ۱۳۴۵ به حیات معنویش ادامه داد و اما مجلۀ هرات که از زمان تأسیس دورۀ دوم تا ۱۳۴۱ از طرف کلوپ ادبی و سپس تا سال ۱۳۴۳ توسط کلوپ انصاری انتشار می‌یافت، از ۱۳۴۳ که آغاز دورۀ سوم نشراتی آن بود به وسیلۀ مؤسسۀ نشراتی اتفاق اسلام و از سال ۱۳۴۵ ش از جانب آمریت عمومی اطلاعات و فرهنگ هرات به چاپ رسید و در سال ۱۳۶۰ لغو گردید.
مدیران مسؤول و معاونان کلوپ ادبی تا سال ۱۳۴۵ و از مجلۀ هرات تا ۱۳۶۰ ذوات آتی بودند:
- مرحوم محمد ابراهیم رجایی، مؤسس و مدیر افتخاری کلوپ و مجله (۱۳۲۷– ۱۳۳۲)
- مرحوم استاد فکری سلجوقی، معاون (۱۳۲۷– ۱۳۳۵) و سپس مدیر ( ۱۳۳۵– ۱۳۴۳)
- مرحوم استاد فکری سلجوقی، معاون (۱۳۲۷– ۱۳۳۵) و سپس مدیر ( ۱۳۳۵– ۱۳۴۳)
- مرحوم محمد علم غواص، معاون (۱۳۲۷- ۱۳۳۰)
- مرحوم عبدالواحد بهره، مدیر (۱۳۳۲- ۱۳۳۵)
- مرحوم عبدالکریم احراری، رییس افتخاری کلوپ (در سال ۱۳۳۴)
- سیف الدین مستمند سلجوقی، مدیر مجله (۱۳۴۳- ۱۳۴۵)
- مرحوم عبدالرزاق امیدی، معاون کلوپ (۱۳۳۵) و مدیر مجله (میزان ۱۳۴۵- اسد ۱۳۴۷)
- محمد دلبر سمسور، سرپرست مجله (میزان ۱۳۴۷- سرطان ۱۳۴۷)
- عبدالغنی نیکسیر (سرطان ۱۳۴۸- ۱۳۵۷)
- عبدالجلیل شبگیر پولادیان.
و اما افزون بر هم‌کاران مجلۀ ادبی هرات که نام‌شان را قبلاً یاد کردیم، هم‌کاران قلمی دورۀ دوم مجلۀ «هرات» این‌ها بودند:علی اصغر بشیر، عبدالحسین توفیق، استاد محمد سعید مشعل، حفیظ الله الیم، محمد افضل شهیر، فیض محمد عاطفی، مایل هروی، محجوبه هروی، محمد انور اسیر، احمد صدیق حیا، احمد شاه فگار، توروایانا، عبدالباقی کریمی، عبدالواحد نافذ، عبدالکریم رونق، عبدالغفور رنا، سید عبدالرؤف فقیری و تعدادی دیگر که روح همۀ شان شادباد!
احیای مجدد انجمن ادبی هرات
در دوران حاکمیت حزب خلق، هر چند کار کنان رژیم وقت در هرات کوشیدند تا انجمن نویسنده‌گان را فعال سازند، این اقدامات استقبال نشد و جایی را نگرفت. ولی در حمل ۱۳۷۳ خورشیدی انجمن ادبی هرات – به حیث یک نهاد غیر دولتی- فعال گردید و تا ۱۳۷۴ بدون کار نشراتی به فعالیت خود ادامه داد. در این مدت که منشی انجمن مرحوم سید عبدالرؤف فقیری بود، هر از گاهی محافل شعرخوانی در تالار کتا‌بخانه عامه هرات برگزار می‌شد.
مسؤولان انجمن ادبی و اورنگ هشتم در دورۀ اخیر
- احمد ضیاء رفعت که در احیای انجمن ادبی هرات درین دوره نقشی عمده داشت و از ۱۴ حمل ۱۳۷۸ تا پایان سال ۱۳۷۹ رییس انجمن ادبی و مدیر مسؤول اورنگ هشتم بود.
- احمد سعید حقیقی که از آغار سال ۱۳۸۰ ابتدا به نام سرپرست و بعد به صفت رییس انجمن ادبی و مسؤول اورنگ هشتم تا سنبلۀ ۱۳۸۱ ایفای وظیفه نمود.
- محمد مسعود رجایی که از ۲۰/۶/۱۳۸۱ تا ۱۳۹۱/۵/۵ به عنوان رییس انجمن ادبی و مدیر مسؤول مجله «اورنگ هشتم» ایفای وظیفه نمود.
- ولی‌شاه بهره که از تاریخ ۱۳۹۲خورشیدی تا ۱۳۹۵خورشیدی به عنوان رییس انجمن ادبی ایفای وظیفه نمود.
- محمد داوود منیر که از میزان ۱۳۹۵خورشیدی تا اکنون به عنوان رییس انجمن ادبی هرات ایفای وظیفه مینماید.